POZIOM PODSTAWOWY
I. Pojęcie filozofii. Uczeń:
1) przedstawia etymologię słowa filozofia;
2) wymienia i charakteryzuje ważniejsze dyscypliny filozofii: metafizyka (ontologia),
epistemologia, etyka, filozofia przyrody, antropologia filozoficzna, teologia filozoficzna,
filozofia piękna i sztuki (estetyka), filozofia polityki;
3) określa rolę logiki jako narzędzia nauki i filozofii;
4) wskazuje istotne cechy pytań filozoficznych: ogólność (abstrakcyjność), racjonalność,
zorientowanie na to, co ostateczne lub najbardziej podstawowe.
II. Pierwsze pytanie filozoficzne: co stanowi archē świata? Uczeń:
1) objaśnia znaczenia słowa archē;
2) kojarzy imiona jońskich filozofów przyrody (Tales, Anaksymander, Anaksymenes) z
przyjętymi przez nich zasadami (woda, bezkres, powietrze);
3) przedstawia koncepcję czterech żywiołów jako pierwszą próbę rozwiązania naukowego i
filozoficznego problemu elementarności;
4) dostrzega w metodzie jońskich filozofów przyrody zalążek empirycznej metody
naukowej: obserwacja zjawisk przyrodniczych oraz wysuwanie hipotez wyjaśniających te
zjawiska.
III. Pierwsze spory filozoficzne. Uczeń:
1) na przykładzie poglądów Talesa i Empedoklesa rekonstruuje spór między monizmem a
pluralizmem;
2) na przykładzie poglądów Heraklita i Parmenidesa rekonstruuje spór między
wariabilizmem a statyzmem (inwariabilizmem);
3) dostrzega w rozumowaniach eleatów zalążek procedury dowodzenia (Parmenides) oraz
argumentacji typu reductio ad absurdum (paradoksy Zenona z Elei).
IV. Atomizm grecki (filozofia Leucypa i Demokryta) jako paradygmat ontologii
naturalistycznej. Uczeń:
1) objaśnia stanowisko atomizmu Demokryta i stojące za nim racje;
2) podaje przykłady wyjaśniania wybranych zjawisk w świecie w odwołaniu
do procesów składania i rozkładania konfiguracji składników prostszych.
V. Filozofia Sokratesa jako początki filozofii człowieka i etyki. Uczeń:
1) charakteryzuje filozofię Sokratesa w kontekście jego życia i postawy moralnej;
2) objaśnia koncepcję uprawiania filozofii poprzez autorefleksję (hasło „poznaj samego
siebie”);
3) objaśnia terminy: psychē, aretē, daimonion jako kluczowe terminy filozofii Sokratesa;
4) objaśnia intelektualizm etyczny i stojące za nim racje.
VI. Filozofia Platona jako paradygmat antynaturalizmu. Uczeń:
1) wyjaśnia platońską teorię idei jako niematerialnych, niezmiennych i wiecznych wzorców
dla zmiennych i czasowych rzeczy fizycznych;
2) objaśnia platońską koncepcję człowieka i rekonstruuje argument na rzecz nieśmiertelności
duszy z jej podobieństwa do wiecznych idei (Fedon, 78 d – 80 b);
3) rekonstruuje spór o to, czy ludzkie czynności umysłowe można wyjaśnić wyłącznie w
odwołaniu do procesów fizycznych: materializm (naturalizm) vs. dualizm
(antynaturalizm);
4) objaśnia termin anamneza i prezentuje platońskie stanowisko w kwestii źródeł poznania
(aprioryzm);
5) objaśnia sens potoczny i sens źródłowy (Uczta, 209 e – 212 c) pojęcia miłość platoniczna;
6) przedstawia oraz interpretuje alegorię „jaskini” (Państwo, 514 a – 517 a).
VII. Filozofia Arystotelesa jako próba pogodzenia dotychczasowych opozycji
filozoficznych. Uczeń:
1) objaśnia teorię możności i aktu jako próbę pogodzenia wariabilizmu i statyzmu;
2) przedstawia teorię materii i formy (hylemorfizm) jako próbę pogodzenia materializmu
(naturalizmu) i platonizmu (antynaturalizmu);
3) wyjaśnia koncepcję człowieka jako jedności ciała i duszy (jedności psychofizycznej);
4) omawia koncepcję szczęścia (eudajmonii) jako celu ludzkiego życia;
5) przedstawia koncepcję cnoty jako trwałej dyspozycji do zachowania właściwej miary i
wyjaśnia jej rolę w arystotelesowskiej koncepcji przyjaźni.
VIII. Epikureizm i stoicyzm. Uczeń:
1) przedstawia rolę przyjemności w epikurejskiej koncepcji szczęścia;
2) przedstawia rolę cnoty w stoickiej koncepcji szczęścia;
3) porównuje epikurejski model szczęścia z modelem stoickim;
4) rozpatruje wybrane problemy moralne z punktu widzenia etyki epikurejskiej i stoickiej.
IX. Tropy sceptyckie jako wyzwanie dla epistemologii. Uczeń:
1) wyjaśnia na wybranych przykładach, na czym polega względność spostrzeżeń;
2) identyfikuje na wybranych przykładach regres, błędne koło oraz arbitralność w
uzasadnieniu.
X. Początki filozoficznej teologii. Uczeń:
1) przedstawia główne starożytne koncepcje absolutu (Boga): demiurg oraz idea dobra
(Platon), nieporuszony poruszyciel (Arystoteles), rozumna natura świata (stoicyzm),
prajednia (Plotyn);
2) wyjaśnia wpływ filozofii starożytnej na formowanie się teologii i filozofii
chrześcijańskiej;
3) rekonstruuje filozoficzno-duchowe poszukiwania św. Augustyna: manicheizm,
sceptycyzm, neoplatonizm, chrześcijaństwo.
Lektura obowiązkowa:
1) Platon, Obrona Sokratesa;
2) Platon, fragmenty z następujących dialogów: Państwo (514 a – 517 a), Fedon (78 d – 80 b,
98 c – 100 b), Uczta (209 e – 212 c);
3) Arystoteles, Etyka nikomachejska (ks. II, 7–8, 1107 a);
4) Epikur, List do Menoikeusa (wybrany fragment);
5) Seneka (wybrany fragment).
POZIOM ROZSZERZONY
Wymagania dla poziomu rozszerzonego obejmują wymagania określone dla poziomu
podstawowego oraz poniższe wymagania.
I. Kultura logiczna.
1. Podstawowe kategorie logiczne języka: nazwy i zdania. Uczeń:
1) wskazuje w odpowiednich tekstach nazwy i zdania w sensie logicznym;
2) odróżnia zdania w sensie logicznym od imperatywów (nakazów) i interrogatywów
(pytań) oraz dostrzega związki między nimi.
2. Logiczne wady wypowiedzi: sprzeczność wewnętrzna, nieostrość, wieloznaczność.
Uczeń:
1) odróżnia wyrażenia sprzeczne wewnętrznie od wyrażeń fałszywych i
nonsensownych;
2) wyjaśnia, czym są wyrażenia nieostre, i podaje ich przykłady;
3) wyodrębnia poszczególne znaczenia przykładowych wyrażeń wieloznacznych.
3. Definicje jako środek uściślania myśli i mowy: typy definicji, kryteria poprawności
definicji. Uczeń:
1) wymienia wybrane odmiany definicji (definicja klasyczna, definicje nieklasyczne:
definicja ostensywna, definicja enumeratywna, definicja kontekstowa) i podaje ich
przykłady;
2) tworzy dla ustalonego wyrażenia definicję klasyczną i wyodrębnia w niej
definiendum, łącznik i definiens;
3) określa, które z warunków poprawności łamie określona definicja, i usuwa
znalezione wady (nieadekwatność, ignotum per ignotum, błędne koło).
4. Uzasadnianie bezpośrednie: spostrzeżenie, introspekcja, intuicja. Uczeń:
1) odróżnia zdania, które można uzasadnić w odwołaniu do spostrzeżenia, od zdań,
które można uzasadnić w odwołaniu do introspekcji;
2) wyróżnia i objaśnia wybrane pojęcia intuicji (intuicja intelektualna, intuicja
aksjologiczna, intuicja w sensie potocznym).
5. Uzasadnianie pośrednie: wnioskowanie (rozumowanie) niezawodne (oparte na wynikaniu
logicznym) i zawodne, wybrane schematy (reguły) wnioskowań. Uczeń:
1) odróżnia w rozumowaniu przesłanki od wniosku oraz formułuje przesłanki pominięte
w entymemacie;
2) rozstrzyga, czy dane zdanie wynika logicznie z innego zdania lub zbioru zdań;
3) zna i stosuje przykładowe schematy wnioskowań (modus ponendo ponens, modus
tollendo tollens, modus tollendo ponens, sylogizm hipotetyczny, dylemat
konstrukcyjny prosty);
4) odtwarza i zapisuje w języku klasycznego rachunku zdań schemat, na którym opiera
się określone wnioskowanie;
5) z podanej listy wnioskowań wyodrębnia wnioskowania zawodne (niededukcyjne) i
niezawodne (dedukcyjne) i wskazuje powody przypisania im odpowiednio
zawodności lub niezawodności.
6. Błędy w rozumowaniach: błąd materialny i formalny, błędne koło w rozumowaniu,
ekwiwokacja. Uczeń:
1) ocenia dane rozumowanie pod względem materialnym i formalnym i wskazuje
powody swojej oceny;
2) wyjaśnia, na czym polega błędne koło w podanym rozumowaniu;
3) wyjaśnia, na czym polega błąd ekwiwokacji w podanym rozumowaniu.
7. Argumentacja: dyskusja a wymiana poglądów, parlamentarne i logiczne kryteria rzetelnej
dyskusji, nieuczciwe chwyty w dyskusji. Uczeń:
1) zna listę kryteriów rzetelnej dyskusji – parlamentarnych (ustalony porządek
wypowiedzi, prawdomówność i życzliwe nastawienie do siebie dyskutantów) i
logicznych (zrozumiałość wypowiedzi, określenie przedmiotu i założeń dyskusji) –
i stosuje się do nich w praktyce;
2) wskazuje przykładowe chwyty erystyczne (ad vanitatem, ad verecundiam, ad
ignorantiam, ad personam, ad populum) stosowane w nieuczciwej dyskusji i
opisuje, na czym polega ich nieuczciwość.
II. Elementy historii filozofii.
1. Filozofia starożytna. Uczeń opanowuje wszystkie treści nauczania – wymagania
szczegółowe zawarte w podstawie programowej w zakresie przedmiotu filozofia w
zakresie podstawowym.
2. Św. Tomasz z Akwinu. Uczeń:
1) przedstawia św. Tomasza koncepcję Boga i człowieka;
2) krytycznie rekonstruuje i porównuje dwie argumentacje za istnieniem Boga –
argumentację św. Tomasza („pięć dróg”) z argumentacją św. Anzelma z Canterbury
(argument ontologiczny).
3. René Descartes. Uczeń:
1) wyjaśnia, na czym polega kartezjański racjonalizm, sceptycyzm metodyczny i
dualizm psychofizyczny;
2) objaśnia sens formuły „myślę, więc jestem”;
3) krytycznie rekonstruuje kartezjański argument na rzecz istnienia świata
zewnętrznego;
4) omawia poglądy jednego z następujących kontynuatorów filozofii René Descartesa:
Gotfrieda Wilhelma Leibniza lub Barucha Spinozy;
5) analizuje fragment Rozprawy o metodzie René Descartesa (cz. IV).
4. Blaise Pascal. Uczeń:
1) wyjaśnia, na czym w ujęciu Blaise Pascala polega wielkość i nędza człowieka;
2) krytycznie rekonstruuje „zakład Pascala”.
5. Empiryzm brytyjski. Uczeń:
1) przedstawia poglądy Johna Locke’a z zakresu epistemologii i filozofii polityki;
2) wskazuje na jedną z możliwych konsekwencji empiryzmu: sceptyczną (na
przykładzie filozofii Davida Hume’a) bądź idealistyczną (na przykładzie filozofii
George’a Berkeleya);
3) analizuje fragment Rozważań dotyczących rozumu ludzkiego Johna Locke’a (t. I, ks.
II, rozdz. I, par. 1–6).
6. Immanuel Kant. Uczeń:
1) objaśnia, na czym polega kantowski „przewrót kopernikański” w filozofii i
przedstawia główne tezy jego epistemologii;
2) przedstawia kantowską koncepcję etyki deontologicznej;
3) prezentuje i objaśnia treść imperatywu kategorycznego (formuła powszechnego
prawa oraz formuła człowieczeństwa jako celu) oraz stosuje jego formuły do analizy
i oceny przykładowych problemów moralnych;
4) analizuje fragment Uzasadnienia metafizyki moralności Immanuela Kanta (rozdz. 2).
7. Georg Wilhelm Friedrich Hegel. Uczeń:
1) objaśnia kluczowe tezy heglowskiej historiozofii;
2) wyjaśnia heglowską koncepcję wolności jako uświadomionej konieczności oraz
koncepcję dziejów jako postępu w uświadomieniu wolności.
8. John Stuart Mill. Uczeń:
1) przedstawia główne tezy etyki utylitarystycznej;
2) omawia dziedziny ludzkiej wolności: wolność przekonań, wolność postępowania,
wolność zrzeszania i wyjaśnia zasadę niekrzywdzenia innych;
3) rozpatruje wybrane problemy moralne z punktu widzenia utylitaryzmu i zasady
niekrzywdzenia innych;
4) analizuje fragment O wolności Johna Stuarta Milla (rozdz. I Rozważania wstępne).
9. Friedrich Nietzsche. Uczeń:
1) przedstawia motywy nietzscheańskiej krytyki moralności tradycyjnej i
chrześcijaństwa;
2) wyjaśnia pojęcia woli mocy i nadczłowieka;
3) odróżnia i charakteryzuje postawę apollińską i dionizyjską.
10. Pozytywizm. Uczeń:
1) przedstawia główne idee filozofii pozytywnej Augusta Comte’a;
2) prezentuje poglądy przedstawicieli Koła Wiedeńskiego (neopozytywizm);
3) analizuje fragment Metody pozytywnej w szesnastu wykładach Augusta Comte’a
(wykład pierwszy).
11. Fenomenologia. Uczeń:
1) wyjaśnia, na czym polega metoda fenomenologiczna Edmunda Husserla;
2) charakteryzuje główne idee fenomenologii wartości Maxa Schelera (przedstawia i
wyjaśnia schelerowską hierarchię wartości);
3) przedstawia Romana Ingardena koncepcję dzieła sztuki.
12. Egzystencjalizm. Uczeń:
1) przedstawia główne idee egzystencjalizmu Jean-Paula Sartre’a;
2) objaśnia Karla Jaspersa pojęcie sytuacji granicznych;
3) charakteryzuje jeden z następujących kierunków filozofii XX w.: hermeneutyka,
personalizm, filozofia dialogu;
4) analizuje fragmenty następujących tekstów: Wprowadzenie do filozofii Karla
Jaspersa (rozdz. 2 Źródła filozofii) oraz Egzystencjalizm jest humanizmem Jean-Paula
Sartre’a.
13. Filozofia analityczna. Uczeń:
1) przedstawia główne idee wczesnej filozofii analitycznej na przykładzie jednego z
następujących autorów: George Edward Moore, Bertrand Russell, Ludwig
Wittgenstein;
2) charakteryzuje Szkołę Lwowsko-Warszawską na przykładzie osiągnięć jednego z jej
przedstawicieli: Kazimierz Twardowski, Tadeusz Kotarbiński, Kazimierz
Ajdukiewicz, Tadeusz Czeżowski;
3) analizuje fragment jednego z następujących tekstów: Problemy filozofii Bertranda
Russella, Z głównych zagadnień filozofii George’a Edwarda Moore’a, O tak zwanych
prawdach względnych Kazimierza Twardowskiego, Zagadnienia i kierunki filozofii
Kazimierza Ajdukiewicza, Medytacje o życiu godziwym Tadeusza Kotarbińskiego.
III. Wybrane problemy filozofii.
1. Dyscypliny filozofii. Uczeń wymienia następujące dyscypliny filozofii oraz określa
przedmioty ich badań:
1) dyscypliny podstawowe (ogólniejsze) – teoria bytu (ontologia, metafizyka), teoria
poznania (epistemologia), ogólna teoria wartości (aksjologia) wraz z teorią
moralności (etyką);
2) dyscypliny szczegółowe – filozofia człowieka (antropologia filozoficzna), filozofia
przyrody, filozofia nauki, filozofia kultury, filozofia religii (wraz z teologią
filozoficzną), filozofia piękna i sztuki (estetyka filozoficzna), filozofia polityki;
3) dyscypliny pomocnicze – historia filozofii, logika.
2. Wybrane spory metafizyczne (ontologiczne). Uczeń, definiując odpowiednie terminy i
analizując argumenty, rekonstruuje następujące spory o:
1) stosunek rzeczy do umysłu (realizm – idealizm);
2) różnorodność bytów (monizm – pluralizm);
3) podłoże rzeczywistości (materializm – hylemorfizm – spirytualizm);
4) przyczynowość (determinizm – indeterminizm);
5) uniwersalia lub powszechniki (nominalizm – platonizm).
3. Wybrane spory epistemologiczne. Uczeń, definiując odpowiednie terminy i analizując
argumenty, rekonstruuje następujące spory o:
1) źródła poznania (empiryzm lub aposterioryzm – aprioryzm);
2) rolę rozumu w poznaniu (racjonalizm – irracjonalizm);
3) możliwość zdobycia wiedzy pewnej (sceptycyzm – hipotetyzm – dogmatyzm);
4) naturę i kryterium prawdy (klasyczna lub korespondencyjna koncepcja prawdy –
koncepcje nieklasyczne, zwłaszcza koherencyjna i pragmatyczna).
4. Wybrane spory antropologiczne. Uczeń, definiując odpowiednie terminy i analizując
argumenty, rekonstruuje następujące spory o:
1) istotę człowieka (naturalizm lub redukcjonizm biologiczny lub społeczny –
antynaturalizm lub antyredukcjonizm, np. personalizm);
2) relację umysł – ciało (dualizm – monizm materialistyczny lub naturalistyczny);
3) wolność woli (libertarianizm – fatalizm – kompatybilizm);
4) życie po śmierci biologicznej (mortalizm – immortalizm na przykładzie wybranej
koncepcji nieśmiertelności).
5. Wybrane spory etyczne. Uczeń, definiując odpowiednie terminy i analizując argumenty,
rekonstruuje następujące spory o:
1) naturę wartości lub powinności moralnych (relatywizm – absolutyzm lub
uniwersalizm, subiektywizm – obiektywizm);
2) sposób formułowania i uzasadniania ocen moralnych (konsekwencjalizm, w
szczególności utylitaryzm – nonkonsekwencjalizm, w szczególności deontologizm
kantowski);
3) źródło moralnych zobowiązań (autonomizm – heteronomizm).
6. Wybrane współczesne spory bioetyczne. Uczeń:
1) wymienia ważniejsze współczesne problemy bioetyczne oraz przedstawia ich
główne rozwiązania;
2) określa związek między tymi rozwiązaniami a przyjętymi założeniami
ontologicznymi, antropologicznymi i ogólnoetycznymi;
3) podejmuje dyskusję na temat wybranego sporu bioetycznego, korzystając z
posiadanej wiedzy filozoficznej i logicznej.
7. Spór o istnienie i naturę absolutu (Boga). Uczeń:
1) odróżnia i wyjaśnia następujące stanowiska: teizm, deizm, panteizm, agnostycyzm,
ateizm;
2) krytycznie rekonstruuje następujące argumenty za istnieniem Boga: argument
ontologiczny, argument kosmologiczny, argument teleologiczny, argument moralny;
3) przedstawia światopoglądowe znaczenie sporu o istnienie Boga i rolę religii w życiu
człowieka;
4) w kontekście sporu teizm – ateizm omawia wybrane koncepcje genezy zła moralnego
i pozamoralnego.
8. Wybrane spory estetyczne. Uczeń, definiując odpowiednie terminy i analizując
argumenty, rekonstruuje następujące spory o:
1) istotę piękna (koncepcja pitagorejska – koncepcje alternatywne);
2) istotę sztuki (koncepcja klasyczna – alternatywna definicja sztuki Władysława
Tatarkiewicza).
9. Wybrane spory z zakresu filozofii polityki. Uczeń, definiując odpowiednie terminy i
analizując argumenty, rekonstruuje następujące spory o:
1) naturę społeczeństwa (indywidualizm – kolektywizm);
2) genezę państwa (koncepcja umowy społecznej – koncepcja samorzutnej ewolucji);
3) naczelne wartości życia społecznego (liberalizm kulturowy – konserwatyzm);
4) podstawy prawa stanowionego (pozytywizm prawniczy – teoria prawa naturalnego)